Napisano sześć prac magisterskich na ich temat. W swoim repertuarze prezentują stroje, muzykę i folklor regionów: krakowskiego, rzeszowskiego, lubelskiego oraz tańce narodowe. W ciągu 75 letniej działalności zdobyli uznanie w kraju i zagranicą ciesząc się wysoką renomą i powszechną sympatią.

Początki Zespołu Pieśni i Tańca „Swojacy” z Wierzchosławic wywodzą się, jak twierdzi Jan Malec z amatorskiej grupy muzycznej, biorącej udział w różnorakich uroczystościach gminnych, podczas których młodzież śpiewała pieśni patriotyczne, religijne, organizowała montaże słowno- muzyczne itp. ( jedną z takich uroczystości był pogrzeb Wincentego Witosa 31 października 1945 roku) [1]. Amatorska grupa muzyczno-chóralna mimo, że funkcjonowała w Wierzchosławicach znacznie wcześniej niż Mieczysław Stach[2] powołał  profesjonalny zespół ,nigdy nie wypracowała jednolitej formy artystycznej a jej program skupiał się głównie na występach okolicznościowych i próbach odbywanych w domu parafialnym (jasełka, kolędy) [3] .

Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy” ( Dalej: ZPiT „Swojacy”) powstał ( początkowo jeszcze bez nazwy) w 1945 roku z inicjatywy młodego wówczas mieszkańca Bogumiłowic, nauczyciela szkoły powszechnej w Wierzchosławicach Mieczysława Stacha. Powstanie zespołu było swoistą odpowiedzią na zapotrzebowanie i chęć zaangażowania się młodzieży wiejskiej w kulturę gminną. Po latach M. Stach stwierdził: Widziałem i znałem potrzeby tutejszej młodzieży. Czułem, że potrzebna jest jej jakaś rozrywka, coś, czym młodzież mogłaby się zająć…[4].

Zespół artystyczny, który powołał Mieczysław Stach miał charakter ludowy i składał się z początkowo z jednej sekcji- chóru. Próby chóru odbywały się kilka razy w tygodniu w świetlicy Ludowego Domu Kultury w Bogumiłowicach a początki jego pracy były zapewne skromne. Nowopowstały zespół chóralny musiał borykać się bowiem z wieloma trudnościami powojennej rzeczywistości m.in. z ciężkimi warunkami lokalowymi i finansowymi. „Początki  zespołu były trudne a jego siedzibami były pomieszczenia starej szkoły Wierzchosławicach i Domu Ludowego w Bogumiłowicach. Niejednokrotnie dochodziło do sytuacji, że spotkania zespołu odbywały się w domach prywatnych a członkowie przynosili własny opał do ogrzewania sali przeznaczonej na próby”[5].

Mieczysław Stach w mundurze oficera Wojska Polskiego.

Akademia Żałobna ku czci W. Witosa. Kraków 22 grudnia 1945 r. Na pierwszym planie Henryk Lorkiewicz.

Mimo tych trudności i ograniczeń pierwszy publiczny występ chóru dla dużej publiczności miał miejsce w Krakowie, w Teatrze im. Juliusza Słowackiego, w dniu 22 grudnia 1945 r. podczas Akademii Żałobnej ku czci Wincentego Witosa z udziałem premiera Stanisława Mikołajczyka[6]. W czasie akademii własną aranżację recytatorską przy inscenizacji chóralnej zaprezentował Henryk Lorkiewicz z Wierzchosławic.

Historia zespołu silnie związana jest z początkami działalności Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach. Wierzchosławicki uniwersytet okazał się miejscem największej aktywności i zaangażowania młodzieży w pracę zespołu, już po kilku tygodniach zespół liczył ponad 130 osób[7]. Dzięki początkowym sukcesom i wysokiej frekwencji w rok po powstaniu zespołu chóralnego, Mieczysław Stach powołał kapele muzyczną[8] a następnie w 1947 roku dwie kolejne sekcje: teatralną i recytatorską.

Aby w pełni rozwinąć swoją działalność w 1949 roku decyduje się na założenie 30 osobowej grupy tanecznej, która jest trzecią sekcją w zespole. Grupa taneczna po połączeniu z chórem i kapelą stanowiła komplet.

Jeden z wyjazdów koncertowych zespołu. Lata 1956-1959. W tle budynek domu ludowego

Zbiory Muzeum W. Witosa w Wierzchosławicach.

Początkowo prym w zespole wiódł chór męski a następnie mieszany, który nota bene powstał, jako pierwsza sekcja. Z kroniki zespołu dowiadujemy się m.in., że 7 listopada 1951 roku to właśnie zespól chóralny otrzymał specjalne wyróżnienie za udział w Festiwalu Muzyki Polskiej w Warszawie[9]. Aby wyeksponować pozostałe sekcje (teatralną i recytatorską) Mieczysław Stach postanowił nawiązać współpracę z Powiatowym Związkiem Chórów i Teatrów Ludowych w Tarnowie. Przynależność do Związku stwarzała możliwość udziału w wielu festiwalach teatralnych na terenie całej Polski, otwierała przed młodym jeszcze zespołem nowe perspektywy pracy na najbliższe lata ,a co najważniejsze zapewniała niezbędne rekwizyty, instrumenty muzyczne i stroje taneczne.

Znaczące są jak już wspomniałem związki zespołu z powstaniem Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach. Z chwilą powstania nowego gmachu Uniwersytetu Ludowego, zespół przeniósł tam swoją siedzibę , opuszczając dotychczasową rezydencję w Bogumiłowicach.

Od tego momentu Zespół  przeszedł  również pod patronat Wojewódzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej w Krakowie. Uniwersytet Ludowy zarządzany od 1956 roku również przez krakowskie ZMW „Wici” stanowił doskonałe zaplecze artystyczne dla zespołu a ponadto zapewniał odpowiednie warunki socjalne. „W Uniwersytecie zespół wiele zyskał, mieliśmy do dyspozycji dużą sale do ćwiczeń,  szatnie… mieliśmy swoje pomieszczenia.”[10].

W 1956 roku z inicjatywy działacza ludowego Franciszka Buchacza w Wierzchosławicach powstało prężne Koło Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”( dalej ZMW „Wici”) . Członkowie „Wici” w Wierzchosławicach w swej działalności wrócili do starych, wypróbowanych form. Tworzyli kursy kształceniowe dla młodzieży żeńskiej i męskiej a przede wszystkim zreorganizowali muzyczny zespół ludowy działający przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Bogumiłowicach. Na czele zespołu stali: Roman Muniga i Franciszek Żmuda a następnie Franciszek Buchacz . Między zespołami z Wierzchosławic i Bogumiłowic początkowo toczyła się rywalizacja, jednak już w 1959 roku z propozycji Mieczysława Stacha doszło do połączenia obu istniejących w jeden- „Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Krakowskiej Bogumiłowice – Wierzchosławice” (Dalej: ZPiTZK Bogumiłowice- Wierzchosławice) . Jak twierdzi Kazimierz Drobot w momencie połączenia obu zespołów doszło do podwojenia liczby jego uczestników. „Całość zespołu mogła liczyć ok. 60 osób, gdyż weszli do niego ludzie z całej okolicy a Bogumiłowice i Wierzchosławice stanowiły trzon…”[11]. Warto zaznaczyć, że od momentu połączenia, zmieniła się również struktura organizacyjna zespołu. Powołany został Zarząd który koordynował pracami zespołu i był odpowiedzialny za jego reprezentowanie .Pierwszym prezesem zespołu został wybrany Henryk Lorkiewicz, po nim funkcje te objął Stanisław Gajewski i Roman Muniga a następnie Michał Liszka, Aleksander Raczek, Roman Witos, Władysław Lorkiewicz, Władysław Fornal, Roman Muniga, Grzegorz Olszak, Mieczysław Czyż, Kazimierz Drobot. W wyniku reorganizacji postanowiono również utworzyć osobne stanowisko dla choreografa .Pierwszym choreografem zespołu została Janina Kalicińska, która z racji swojego doświadczenia i znajomości lokalnego środowiska przez kilkanaście lat aranżowała wszystkie najważniejsze formy sceniczne zespołu [12].

Lata 1945-1959 to przede wszystkim okres krystalizowania się składu zespołu, powstawania jego pierwszych form taneczno- muzycznych oraz zdobywania popularności na własnym terenie.

Wtedy powstają również pierwsze sztuki teatralne które na zawsze wpisały się do repertuaru zespołu m.in. „Królowa Przedmieścia”, „Krowoderskie Zuchy”, „Mały Frycek”, „Gody Krakowskie”.

Przy zaangażowaniu takich członków zespołu jak: Konstanty Suda, Józef Worek , Aleksander Raczak, Edward Sowa, Władysław Dzierwa, Stefan Podlasek, Marta Suda, Józef Grajewski i wielu innych, zespół w początkach lat 60 zaczął odnosić pierwsze spektakularne sukcesy. Już w 1960 roku ZPiTZK Bogumiłowice- Wierzchosławice podczas Festiwalu Muzyki, Pieśni i Tańca w Krakowie otrzymał specjalne wyróżnienie za widowisko muzyczno- teatralne pt. „Gody Krakowskie”. W tym samym roku wziął udział w eliminacjach III Ogólnopolskiego Konkursu Kapel , Śpiewaków i Tancerzy Ludowych w Warszawie , gdzie zajął  II miejsce. W 1961 roku zespół odbył tournee na „ziemiach odzyskanych”, odwiedzając m.in. Kluczbork, Opole, Brzeg i tym samym prezentując swój repertuar dla ludności polskiej wysiedlonej ze wschodu[13].         W 1961 roku Zespół postanowił zmienić „szyld” pod którym dotąd występował i przyjąć nazwę funkcjonująca do dziś: Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy” ( Dalej: ZPiT „Swojacy”). Mieczysław Stach po latach tak uzasadniał wybór nowej nazwy: „Tworzymy grupę ludzi, których łączy wspólna praca, wspólne idee i wychowanie. Czujemy się dobrze ze sobą jak wśród swoich. Będziemy więc „Swojakami”[14].Zmiana nazwy uwarunkowana była prawdopodobnie dużą ilością podobnych zespołów ludowych na terenie województwa krakowskiego. Aby zachować odrębność i wypracować własny styl, a przede wszystkim być rozpoznawalnym zrezygnowano poprzedniej nazwy a wprowadzono własną.

Największym problemem z którym borykał się zespołu był brak środków finansowych, m.in. na zakup własnych kostiumów. Liczne nagrody i wyróżnienia zdobyte na festiwalach i konkursach nie rekompensowały w dostatecznej mierze ponoszonych kosztów, a coraz częstsze i dalsze wyjazdy wymagały dużych nakładów finansowych. Aby temu zaradzić , już w grudniu 1961 roku „Swojacy” po raz pierwszy w gmachu Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach zorganizowali zabawę sylwestrową z której dochód przeznaczyli na zakup potrzebnych strojów tanecznych[15]. Należy bowiem pamiętać, że zespół nie posiadał stałego źródła finansowania i w dużej mierze korzystał z przychylności instytucji i osób prywatnych a zdobyte środki finansowe przeznaczał przede wszystkim na zakup elementów dekoracyjnych do strojów ludowych w których występował.

Z czasem zabawy sylwestrowe organizowane przez zespół w Uniwersytecie Ludowym stały się atrakcją nie tylko dla mieszkańców Wierzchosławic ale i całego powiatu.

W 1962 roku trudnościami finansowymi zespołu zainteresowało się Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Wierzchosławicach, przekazując 10 tys. złotych na dalszy jego rozwój[16].

„Swojacy” w studiu Telewizji Warszawskiej, grudzień 1962 rok

JANUSZ SKICKI

[1] J. Malec, Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy” [w:] Wierzchosławice …s.600.

[2] Mieczysław Stach urodzony 13 stycznia 1914 roku we wsi Żdżarec ( pow. Mielec) w chłopskiej rodzinie wielodzietnej. Szkołę podstawową ukończył w Radomyślu Wielkim a następnie w 1934 roku II Gimnazjum im. hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnowie. Ponieważ stale rozwijał swoje umiejętności muzyczne, w czasie pełnienia służby wojskowej w Szkole Podchorążych w Brześciu n. Bugiem prowadził ochotniczo chór będący dumą 82. pułku piechoty. Studia skończył w Państwowym Pedagogium w Krakowie. W czasie okupacji prowadził  chór w kościele w Wierzchosławicach. W tej też wsi podjął pracę w szkole. W Bogumiłowicach prowadził tajne nauczanie. W r. 1945 jako ochotnik w II Armii Wojska Polskiego dowodził samodzielną kompanią przeciwpancerną przy batalionie w Gubinie. Po powrocie pracował w szkole i Uniwersytecie Ludowym w Wierzchosławicach, potem w szkole w Tarnowie. Organizował i prowadził zespoły artystyczne, działał w ruchu ludowym. Był założycielem i przez ponad 50 lat kierownikiem Zespołu Pieśni i Tańca „Swojacy” w Wierzchosławicach. Zmarł 10 grudnia 2007 roku. Zob. www.wierzchoslawice.pl Por. J. Malec ,Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy”[w:] Wierzchosławice…,s.602

[3] Rozmowa autora z Władysławem Dzierwą w dniu 9 czerwca 2011. Nagranie w posiadaniu autora.

[4]A. Muzera, Całe życie z muzyką „Wizjer regionalny” s.9.

[5] Rozmowa autora z Władysławem Dzierwą przeprowadzona w dniu 9 czerwca 2011. Nagranie w posiadaniu

[6]Akademia żałobna ku czci Wincentego Witosa w Krakowie „Piast” 1946 nr 1 z dnia 6 stycznia, s.3.

[7]A.Muzera, dz. cyt.

[8] W skład kapeli początkowo wchodzą: Edward Gutowski- skrzypce, Marian Podlasek- skrzypce, Augustyn Boryczko- Kontrabas ,Franciszek Smoleń- klarnet, Piotr Boryczko- trąbka, Jan Piekarz –klarnet, Mieczysław Stach –akordeon.

[9]Kronika Zespołu Pieśni i Tańca „Swojacy” ( Kronika ZPiT „Swojacy”) Dyplom Uczestnictwa w Festiwalu Muzyki Polskiej w Warszawie z dnia 7 listopada 1951 r. Zbiory Gminnego Centrum Kultury w Wierzchosławicach.

[10] Rozmowa autora z Kazimierzem Drobotem w dniu 9 czerwca 2011. Nagranie w posiadaniu autora.

[11] Tamże.

[12] Rozmowa autora z Janiną Kalicińską w dniu 7 czerwca 2011 r.

[13] D. Kapała, Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy” w Wierzchosławicach. Zarys monograficzny, praca mgr napisana pod kierunkiem doc. J. Swider w Instytucie Wychowania Plastycznego i Muzycznego Uniwersytetu Śląskiego, filia w Cieszynie, Cieszyn 1979,s.36.

[14] J.Szlechta, Swojacy „Temi” 1984 z dnia 21 stycznia.

[15] Kronika ZPiT ‘Swojacy” 1961,s 2.

[16] Kronika ZPiT „Swojacy” 1962,s.3