Wszystko uległo zmianie wraz ze śmiercią Wincentego Witosa 31 października 1945 roku. Już w listopadzie grupa krakowskich działaczy ludowych na czele z bliskim współpracownikiem W. Witosa Stanisławem Mierzwą aktywnie włączyła się w organizację form uczczenia pamięci po swoim dawnym mistrzu.

Absolwenci pierwszego kursu Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach.

Z jej inicjatywy jeszcze w listopadzie 1945 roku powstał Komitet Uczczenia Pamięci Wincentego Witosa, w którego skład wchodziły osoby blisko związane w życiem i pracą zmarłego (prof. Franciszek Bujak, prof. Adam Vetulani, Eugeniusz Bielenin, Jan Dębski, prof. Stanisław Pigoń, Antoni Solak i inni). Komitet rozpatrywał cztery projekty swojej działalności na najbliższe lata: usypania kopca w Wierzchosławicach, przeniesienia zwłok Witosa na Wawel, stworzenia fundacji stypendialnej dla młodzieży wiejskiej, utworzenia muzeum pamiątek po Wincentym Witosie w Krakowie oraz budowę nowego Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach. Z mniejszych inicjatyw rozpatrywano wydanie pocztówek z podobizną Witosa, nazewnictwo ulic Jego nazwiskiem, wydanie monografii Wierzchosławic. Realizując jeden z postulatów Główny Komitet uczczenia pamięci Wincentego Witosa podjął inicjatywę budowy nowego Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach. Delegatura Wojewódzka Towarzystw Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej 2 lutego 1946 roku powołała 15 osobowy Komitet Budowy Uniwersytetu Ludowego im. Wincentego Witosa w Wierzchosławicach. W składzie komitetu znaleźli się znani w tym czasie działacze ludowi oraz wybitne grono profesorskie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przewodniczącym Komitetu został prof. Franciszek Bujak, sekretarzem dr Tadeusz Seweryn a skarbnikiem prof. Stanisław Pigoń.

Członkowie Komitetu Budowy UL w Wierzchosławicach. Czwarty po lewej Władysław Kiernik, piąty prof. Franciszek Bujak, trzeci od prawej Władysław Witek.

Teren na budowę nowego UL z wyłączonych z parcelacji przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych gruntów otrzymała Spółdzielnia Uniwersytetu Ludowego im. Wincentego Witosa w Wierzchosławicach. Gmach postanowiono umiejscowić w pobliżu drogi wiodącej z Wojnicza do Radłowa od strony Bogumiłowic, a swoim zasięgiem obejmował 3 ha ziemi. Nowy UL miał być wyrazem przywiązania do wartości i tradycji, które uosabiał Wincenty Witos, miał być niejako pomnikiem ku jego czci.

Celem uzyskania nowoczesnego oblicza obiektu rozpisano konkurs na projekt architektoniczny. W wyniku tego wpłynęło kilka propozycji, spośród których komisja oceniająca, pod przewodnictwem, prof. Adolfa Szyszko-Bohusza i prof. Józef Gałęzowskiego wybrała projekt inż. Stanisława Murczyńskiego, adiunkta wydziału architektury Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowi. Według projektu budynek miał formę nieco spłaszczonego czworoboku z prostokątnym dziedzińcem i fontanną w kształcie czterolistnej koniczynki. Na parterze znajdował się przedsionek, hall, jadalnia i kancelaria. W lewym skrzydle budynku dwa pokoje gościnne z łazienką i trzy pokoje sypialne internatu. W prawym skrzydle budynku znajdowało się mieszkanie dla dozorcy złożone z pokoju i kuchni, przedpokoju, dwa pokoje mieszkalne, izba chorych i składzik. Na pierwszym piętrze, na które prowadziły schody rozplanowano aulę oraz salę wykładową. Po przeciwnej stronie usytuowano czytelnię. Oba skrzydła pierwszego piętra przeznaczone były na pokoje internatu składające się z 6 pokoi. Tylną cześć obydwu skrzydeł łączyła oszklona galeria budynku. Kuchnie, magazyny, natryski, składy i kotłownię umieszczono w suterynie.

Przetarg na budowę tej potężnej inwestycji zlecono tarnowskiej firmie inż. Edwarda Okonia. Wstępny koszt doprowadzenia budynku do stanu „surowego” oszacowano na ok. 40 mln złotych [sic!] Od samego początku inicjatorzy budowy borykali się z problemami finansowymi. Komitet Budowy nie mógł zapewnić odpowiednich środków na rozpoczęcie budowy a trudności z kupnem i dowozem materiałów budowlanych  doprowadziły do opóźnienia terminu prac. Podczas budowy miejscowa ludność zaangażowała się w bezpłatna zwózkę zamówionych cegieł ze stacji kolejowej w Bogumiłowicach na teren budowy.

Przełomowym momentem w pracach nad budową Uniwersytetu Ludowego im. Wincentego Witosa w Wierzchosławicach był 2 listopada 1946 roku (pierwsza rocznica śmierci Wincentego Witosa), dokonano wtedy wmurowania aktu erekcyjnego pod budujący się gmach.  W uroczystości tej, oprócz działaczy politycznych, wzięło udział szereg innych wybitnych ludzi związanych ze sprawą budowy UL.

Tak tę niecodzienną uroczystość opisywał miesięcznik „Wici” W dzień 2 listopada zebrała się w Wierzchosławicach kilkutysięczna rzesza chłopów, ażeby w pierwsza bolesną rocznicę śmierci nieodżałowanego Prezesa Wincentego Witosa złożyć hołd Jego pamięci. […]

Na uroczystość przybyli minister dr Kiernik, wicewojewoda krakowski dr. Rubiński, prezes Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego inż. Broniecki, przedstawiciele Wojewódzkiego Związku Młodzieży „Wici” z Presem Matusem na czele. Uroczystość rozpoczęła się nabożeństwem żałobnym za spokój duszy śp. Wincentego Witosa…Po nabożeństwie uformował się kilkutysięczny pochód, który wyruszył spod kościoła na cmentarz…Nad mogiłą [ Wincentego Witosa- J.S] przemówił do zgromadzonych m.in. dr Kiernik […] Po tym akcie prezes miejscowego koła Młodzieży Wiejskiej Henryk Lorkiewicz wygłosił piękny wiersz okolicznościowy. Odśpiewaniem Roty zakończyła się żałobna uroczystość na cmentarzu. Z cmentarza uczestnicy udali się na plac gdzie ma stać gmach Uniwersytetu Ludowego im Wincentego Witosa. Tam nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego pod zapoczątkowana budowę. Aktu poświęcenia dokonał ks. Biskup tarnowski Jan Stepa, który wygłosił przemówienie o znaczeniu oświaty w życiu człowieka. Po nim głos zabrał jeden najstarszych działaczy ludowych powiatu tarnowskiego, a zarazem bliski przyjaciel ś.p Wincentego Witosa poseł Władysław Witek, który podkreślił, że stworzenie tego ośrodka samodzielnej myśli chłopskiej było ogromnym pragnieniem Zmarłego. On też pierwszy wystąpił z inicjatywa w tym kierunku, zakupując przed wojną od dworu kawał ziemi na ten cel.

Uroczystość stała się momentem mobilizacyjnym społeczeństwo do licznych składek na rzecz budowy UL. W ramach zbiórki środków finansowych rozpoczęto sprzedawanie specjalnych ulotek- cegiełek z podobizną W. Witosa o wartości 1000 zł każda. Przy pomocy Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL zdobyto 2 mln zł a Ministerstwo Odbudowy przyznało kredyt w wysokości 12 mln złotych, z którego wykończono budowę i urządzono piętra. Nie powiodła się początkowo sprzedaż cegiełek, do września 1947 roku z ich sprzedaży uzyskano jedynie 200 tys. zł.

Cegiełka na budowę Uniwersytetu Ludowego im. Wincentego Witosa w Wierzchosławicach

Największymi inicjatorami wszelkich prac okazali się działacze ZMW „Wici”, w którego szeregach znajdowali się  w tym czasie czołowi i bardzo aktywni reprezentanci tego młodzieżowego nurtu. Warto chociażby wspomnieć prezesa Związku Wojewódzkiego ZMW „Wici” Jerzego Matusa, prezesa Zarządu Powiatowego Związków Samopomocy Chłopskiej Jana Nalepkę, czy przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Tarnowie inż. Stanisława Kozioła. Nieprzecenionym pomysłodawcą wielu rozwiązań inżynierskich w tym czasie okazał się prezes Zarządu Powiatowego ZMW ”Wici” w Tarnowie, Stanisław Kmak, który w czasie budowy UL czuwał nad poprawnością wykonania wielu szczegółów.

W 1948 roku nastąpiło zahamowanie postępów w budowie spowodowane zmianą firmy wykonującej. Od 1948 roku aż do ukończenia budynku pracami budowlanymi kierowało Zjednoczenie Budownictwa Wiejskiego w Krakowie, oddział w Tarnowie. Należy również pamiętać, że w 1948 roku chyli się ku upadkowi, systematycznie zwalczane przez komunistów Polskie Stronnictwo Ludowe a wraz z nim organizacja młodzieżowa ZMW „Wici”.

Wiosną 1948 r. reaktywowano po dwuletniej przerwie zajęcia w dawnym budynku dworskim ( „resztówce”) Uniwersytetu Ludowego. Kierownictwo w tym czasie objął były dyrektor Zasadniczej Szkoły Rolniczej w Nowej Jastrząbce oraz nauczyciel w II Liceum Ogólnokształcącym w Tarnowie Ignacy Kiełbiński[1].

Warunkiem dopuszczenia do kursu było posiadanie świadectwa ukończenia siedmiu klas szkoły powszechnej. W wyjątkowych warunkach dopuszczano do kursu młodzież po ukończonych pięciu klasach[2]. Każdy z uczestników pokrywał comiesięczne koszty utrzymania i wyżywienia w wysokości 1000 zł.

W tym czasie zaszły głęboko idące zmiany w treściach nauczania. Szczególny nacisk zaczęto kłaść na naukę przedmiotów humanistycznych, dzięki którym absolwent zdobywałby niezbędne umiejętności do pracy w zawodach pozarolniczych. Nowy kierunek nauczania podyktowany był w głównej mierze ówczesnymi potrzebami wsi odczuwającej braki pracowników umysłowych dla rozwijającej się spółdzielczości.

Zmiany dosięgły również kadrę nauczającą, która odtąd składała się z nauczycieli mających za sobą wieloletni dorobek pedagogiczny i posiadała niezbędne umiejętności do nauki wyżej wymienionych przedmiotów[3]. Kurs rozpoczęty w 1948 roku przez Spółdzielnie Oświatową TUL, został zakończony w 1949 roku przez zupełnie inną instytucję. W związku z likwidacją Towarzystw Uniwersytetów Ludowych w Polsce a co za tym idzie wszystkich Spółdzielni Oświatowych tego towarzystwa, posiadłość dawnego UL w Wierzchosławicach przejął Państwowy Fundusz Ziemi. Fundusz ten gospodarowanie budynkami UL powierzył Zarządowi Wojewódzkiemu Związku Samopomocy Chłopskiej w Krakowie.

Po odejściu Ignacego Kiełbińskiego w 1950 roku, kierownictwo nad UL objął na krótko Mieczysław Stach, który prowadził placówkę do zakończenia ostatniego kursu tj. do maja 1951 roku i tym samym zamknięcia obiektu.

Likwidacja UL spowodowała olbrzymi wstrząs dla mieszkańców Wierzchosławic i wszystkich osób zaangażowanych w jego działalność, obiekt bowiem został zamknięty w czasie swego największego rozwoju. W rok później ziemię wraz z budynkami Uniwersytetu Ludowego przekazano nowopowstającej Spółdzielni Produkcyjnej.

CDN

Janusz Skicki

[1] Funkcję kierownika UL w Wierzchosławicach pełnił do 1951 roku. W pracy wspierała go żona Maria, która prowadziła w wierzchosławickim UL zajęcia z literatury i kultury.

[2] Do takich wyjątków zaliczano m.in. młodzież wyjątkowo zdolną.

[3] Kadrę nauczycielską drugiego kursu UL w latach 1948-1949 tworzyli: Antonina Niedojadło, Jan Malec, Mieczysław Stach.